پارک کوهستانی صفه در جنوب اصفهان

پارک کوهستانی صفه یکی از پارک‌های بسیار زیبا و بزرگ اصفهان است که در جنوب این شهر قرار دارد. این پارک مجموعه بسیار کاملی از امکانات تفریحی را در خود جای‌ داده است و همین امر سبب می‌شود که همه‌روزه ساکنین اصفهان و گردشگران از این مجموعه دیدن فرمایند.

معرفی کوه صفه اصفهان

کوه صفه نام کوهی است از سلسله جبال زاگرس و در منتهی‌الیه جنوب جغرافیایی اصفهان که از شمال به جاده کمربندی، از غرب به کوه‌های تخت رستم و دره خان، از شرق به شهرک‌ها و مجتمع‌های مسکونی و از جنوب به اراضی باز و خط آهن محدود می‌شود.

چشمه‌ها، غارها و زیبایی‌های متعددی را می‌توان در این کوه یافت که گویای ارزش طبیعی آن هستند. جالب آنکه این کوه دارای ارزش تاریخی نیز هست؛ به‌طوری‌که گفته می شود مردم در گذشته‌های دور از کوه صفه به‌عنوان پایگاه و پناهگاه استفاده می‌کردند و شیوه ساخت و معماری قلعه موجود در این کوه، نشانه‌هایی از قلعه‌های ساسانی را به نمایش می‌گذارد.

امروزه کوه صفه تفرجگاهی جالب توجه است که به سبب امکانات رفاهی و تفریحی و پتانسیل آن برای ورزش‌هایی همچون کوهنوردی، پیاده‌روی و سنگ‌نوردی، محبوبیت زیادی نزد مردم دارد. قرارگیری مقبره شهدای گمنام در صفه نیز بر اهمیت آن افزوده و بسیاری را به سوی خود کشانده است.

تاریخچه کوه صفه

 یکی از ویژگی‌های کوهستان صفه، ارزش تاریخی آن است. در ادامه به بررسی تاریخچه این کوهستان در دوره‌های مختلف تاریخی پرداخته می‌شود:

دوران باستان

ریشه نام اصفهان از سپاهان است و این نشان می دهد که در دوران ساسانیان این منطقه مقر سپاهیان «ولیعهدنشین» بوده است؛ چیزی که با مشاهده برخی آثار به جا مانده مثل آتشگاه و گورهای زرتشتیان اثبات می‌شود. این زمینه تاریخی و وجود برخی شواهد حکایت از این دارند که گذشتگان از کوه صفه به‌عنوان پایگاه و پناهگاه استفاده می‌کردند. شیوه ساخت و معماری قلعه کوه صفه شباهت زیادی به معماری دوره ساسانی دارد و وجود حفره‌های سنگی در اطراف کوه صفه، استودان‌ها (استخوان‌دان‌های) زرتشتی را در ذهن تداعی می‌کنند. همچنین این احتمال وجود دارد که برخی بقایای قلعه کوه صفه به جا مانده از یک آتشکده باشد.

قرون میانه اسلامی

کتاب‌های معتبر تاریخی مربوط به قرون میانه اسلامی مثل «تاریخ ابن اثیر»، «تاریخ راوند» و «تاریخ جهانگشای جوینی» مبارزات دولت سلجوقی با پیروان فرقه شیعه اسماعیلیه در اصفهان را به خوبی شرح می‌دهند و به کوهستان صفه و قلعه آن نیز اشاره‌هایی دارند. شهر اصفهان پایگاه اصلی سلجوقیان به شمار می‌رفت. این شهر در آن دوران رو به توسعه نهاد و از سوی دیگر در کانون کشاکش سیاسی و نظامی واقع شد. بالا گرفتن جنبش اسماعیلیه در منطقه اصفهان، بازسازی قلعه «شاهدژ» در کوه صفه، جنگ طولانی اسماعیلیان با دولت سلجوقی و ماجرای تسلط اسماعیلیه بر کوه صفه و سرانجام آنها، به‌طور مستقیم با صفه در ارتباط هستند. با مرگ ملکشاه سلجوقی در سال ۴۸۵ هجری قمری میان فرزندان او برکیارق، محمود و محمد اختلافی بر سر سلطنت در گرفت که تضعیف سلجوقی را به دنبال آورد. در همین شرایط بود که «احمدابن عطاش» یکی از معتقدان و فعالان اسماعیلی در اصفهان با فرمانده قلعه شاهدژ نقشه کشید و این قلعه را به تصرف درآورد. آنان استحکامات نظامی کوه صفه را تقویت کردند و با تسلط بر اراضی اطراف، باج و خراج آنها را در دست گرفتند. با این اتفاق، جنگی طولانی درگرفت و قلعه شاهدژ و فداییان اسماعیلی مشهور شدند. پس از تثبیت قدرت سلطان محمد سلجوقی، در سال ۵۰۰ هجری تمام کوهستان صفه به محاصره وی درآمد و او توانست قلعه را فتح کند.

دوره صفویه

در دوره صفویه با انتخاب شدن اصفهان به عنوان پایتخت، این شهر اهمیت سیاسی و اقتصادی  پیدا کرد و اهمیت نظامی و دفاعی آن روز به روز کمرنگ‌تر شد. در این دوره شهر اصفهان نقش معماری، هنری و فرهنگی چشم‌گیری یافت. برخی از نقاط خوش منظره کوه صفه را بازسازی و مسیرهایی برای دسترسی به ارتفاعات و ارتباط با نقاط مختلف شهر را ایجاد کردند. در زمان شاه سلیمان صفوی یا شاه صفی دوم در محل یکی از چشمه‌های دامنه کوه صفه (چشمه پاچنار) بنایی برای تفریح و گردش درباریان بنا نهاده شد که نامش را تخت سلیمان گذاشتند. وصف این بنا در سفرنامه برخی از جهانگردان و سفرنامه نویسان دوره صفوی دیده می شود.

نام‌گذاری

کوه صفه از محل چشمه‌ای به نام خاچیک آغاز می‌شود. در این قسمت سنگ کوه از خاک جدا شده و دامنه کوه را تشکیل داده است. این کوه در انتها به فضای سنگی صاف و صفه مانندی می‌رسد و همین باعث شده نام صفه را بر آن بگذارند. صفه در لغت به معنای فضای تخت است.

پوشش گیاهی و جانوری کوه صفه

پوشش گیاهی در کوه صفه بر دو نوع است؛ پوشش گیاهی خودرو و فضاسازی‌های شهرداری. پوشش خودرو در این منطقه بیشتر گیاهان فصلی است که از میان آنها می‌توان به انجیر وحشی و بادام وحشی اشاره کرد. انواع گل‌های فصلی، چمن، درختان و درختچه‌های دایمی نیز توسط شهرداری کاشته شده‌اند.

در پارک کوهستانی صفه حیواناتی چون خدنگ، روباه، شغال، خرگوش، انواع پرندگان خانواده گنجشک‌سانان، زاغ نوک سرخ، موش‌های دوپا، مار، عقرب، جوجه تیغی، کبک، تیهو، بزمجه و غیره زندگی می‌کنند. این جانداران خطری برای انسان‌ها نداشته و معمولاً خودشان را از مسیر کوهنوردی دور نگه می‌دارند.

امکانات تفریحی و گردشگری کوه صفه

ارتفاع مناسب کوه صفه که برابر با ۲۲۴۱ متر می‌باشد و پستی بلندی‌های سنگی آن امکانات خوبی برای فعالیت‌های ورزشی و تفریحی فراهم آورده که در ادامه به تفصیل بررسی شده‌اند.

قلعه شاه‌دژ

معروف‌ترین جاذبه کوه صفه قلعه شاه‌دژ است که در بلندترین نقطه کوه و در شمال‌غربی آن قرار دارد و آن را با عنوان قلعه دیو نیز می‌شناسند. از این قلعه بارها و بارها در کتاب‌های تاریخی و افسانه‌ها نام برده شده است؛ اما هیچ کس به درستی نمی‌دانست این قلعه در کجا قرار دارد. در حدود نیم قرن پیش، کارو میناسیان و محمد مهریار  که دو تن از پژوهشگران اصفهان هستند، این نظریه را مطرح کردند که شاه‌دژ همان قلعه دیو افسانه‌ای در کوه صفه است.

همانطور که پیش‌تر نیز اشاره شد، کاربرد این قلعه، نظامی و دفاعی بوده است و از آنجایی که کوه صفه از نظر ساختار زمین‌شناسی کوهی سرسخت، خشن و صعب‌العبور به‌شمار می‌رود، احداث قلعه برای ایجاد ساختار دفاعی کاملا مناسب به‌نظر می‌رسد. بناها، راه‌ها و استحکامات قلعه به‌گونه‌ای طراحی شده که کسی نمی‌توانست به درون آن نفوذ پیدا کند. سازندگان با استفاده از پرتگاه‌ها و دیواره‌های کوه و تراشیدن برخی نقاط و ساختن دیوارهای متعدد در نقاط مختلف، راه‌های دسترسی به قلعه را بسته بودند. البته تمامی این موضوعات مربوط به گذشته می‌شود و امروزه با احداث راه‌های جدید و بهبود مسیرهای دشوار، هم راه‌های صعود به ارتفاعات کوه راحت‌تر شده است و هم به راحتی می‌توان به جاذبه‌های آن از جمله همین قلعه دست یافت.

شش دروازه، حدود بیست برج نگهبانی، یک دیوار بزرگ، دیوارهای کوچک حفاظتی، قلعه کوچک سنگی، انبارهای آذوقه، وسایل جنگی و غیره از جمله بخش‌های نظامی و دفاعی قلعه هستند که امروزه بقایای آنها به چشم می‌خورد. همچنین به منظور تامین آب مورد نیاز ساکنین آن در گذشته و با توجه به آب‌وهوای خشک شهر اصفهان، تاسیساتی برای استفاده از آب باران و چشمه‌های کوچک موجود در گوشه و کنار کوه ایجاد کرده بودند که آثر آنها هنوز هم باقیست. بندهای آبگیر، حوض‌ها، حوضچه‌ها و تنبوشه (لوله‌های سفالی هدایت آب) از جمله این تاسیسات هستند. سد آبگیر اصلی قلعه در دره غربی کوه صفه قرار دارد و امروزه بازسازی شده است.

بخش‌هایی که از این قلعه امروزه باقی مانده است عبارتند از، ستاد مرکزی قلعه در شمال‌شرقی قله صفه، بقایای چندین سربازخانه در جنوب و شرق، آثار انبارها و تاسیسات دیگر در غرب و آثار برج‌های نگهبانی، دروازه‌ها، دیواره‌های دفاعی و بندهای آبگیر در پیرامون قلعه. قلعه مرکزی مهم‌ترین بخش شاه‌دژ است که در قله شمال شرقی کوه صفه قرار دارد. گفته می‌شود برای ساختن این قلعه محوطه بالای قله را صاف کرده‌اند تا فضایی صفه‌مانند ایجاد شود. ابعاد این فضا حدود ۵۰ متر در ۲۰۰ متر است و از طرف شمال و شرق به پرتگاه و از طرف جنوب و غرب به دیوارهای متعدد دفاعی محدود می‌شود. دسترسی به این قلعه از جبهه شمالی غیرممکن است؛ چرا که صخره‌هایی کاملا عمودی آن را در بر گرفته‌اند. آثار برج‌های دیدبانی انفرادی در کنار چشمه پاچنار و دیگری در کمرگاه و زیر دیواره گل زرد قرار دارد و گویی از این مکان‌ها رفت‌وآمدها به سوی قلعه دیو را زیر نظر می‌گرفتند.

این قلعه در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شد ولی متأسفانه عدم تعیین عرصه و حریم برای آن، زمینه گسترش ساخت و سازهای گوناگون در اطراف قلعه و عرصه وسیع آن بوده‌است. این ساخت و سازها همزمان با ادامه پروژه‌های جنجالی در شهر اصفهان از جمله برج جهان نما و مترو بوده که اعتراض فراوان دوستداران میراث فرهنگی اصفهان را بهمراه داشته‌اند. امروزه و با خشک شدن چشمه همچنان با لوله‌کشی و پمپ‌گذاری آبشار ‌این کوه دایر می‌باشد.

همچنین در غرب دامنه صفه، سازه قلعه‌مانند دیگری نیز وجود داشته که از خشت‌های بزرگ به اضلاع نیم متر بوده است. این سازه را تخت رستم می‌خواندند و بنا بر باور مردم، جنگ اسکندر و دارا در این مکان اتفاق افتاده است.